کمال‌گرایی کودک چیست؟ نشانه‌ها، علت‌ها و راهکارهای علمی برای ترس از اشتباه

کمال‌گرایی کودک چیست؟

وقتی کودک از اشتباه کردن می‌ترسد: نشانه‌ها، علت‌ها و راهکارهای علمی برای تقویت اعتمادبه‌نفس

مقدمه

گاهی یک کودک از بیرون “عالی” به‌نظر می‌رسد: درسش خوب است، تمیز و مرتب کار می‌کند، از قانون‌ها سرپیچی نمی‌کند و تحسین زیادی می‌گیرد. اما در خانه تصویر دیگری می‌بینید:

قبل از امتحان دل‌درد می‌گیرد، از شروع تکلیف فرار می‌کند، با یک اشتباه کوچک اشکش درمی‌آید، یا آن‌قدر پاک‌کن می‌زند تا کاغذ پاره شود. اینجا معمولاً پای یک موضوع مهم وسط است: کمال‌گرایی کودک.

کمال‌گرایی با “تلاش کردن” فرق دارد. تلاش یعنی کودک برای بهتر شدن انگیزه دارد؛ اما کمال‌گراییِ آسیب‌زا یعنی کودک ارزش خودش را به نتیجه گره می‌زند و برای حفظِ تصویرِ «بی‌نقص بودن»، از تجربه کردن می‌ترسد.

پژوهش‌ها هم نشان می‌دهند کمال‌گرایی، مخصوصاً وقتی کودک احساس کند دیگران از او بی‌نقص بودن را انتظار دارند، می‌تواند با اضطراب و افسردگی و آشفتگی روانی همراه باشد.

(Crux Psychology)

کمال‌گرایی کودک یعنی چه؟

کمال‌گرایی در روانشناسی معمولاً چندبُعدی تعریف می‌شود. دو بُعدش در کودکان خیلی پرکاربرد است:
یکی کمال‌گرایی خودمحور؛ یعنی کودک خودش استانداردهای خیلی بالا برای خودش می‌گذارد. دیگری کمال‌گرایی تحمیلی از سوی دیگران (یا همان socially prescribed)؛ یعنی کودک حس می‌کند “دیگران” از او انتظار بی‌نقص بودن دارند و اگر اشتباه کند، دوست‌داشتنی یا پذیرفتنی نیست. ابزارهای معتبر سنجش کمال‌گرایی کودک هم دقیقاً روی همین ابعاد کار می‌کنند و نشان می‌دهند این الگوها می‌توانند با استرس و ناسازگاری هیجانی همراه شوند.

کمال‌گرایی کودک یعنی “ارزش من = بی‌نقص بودن”، نه “من می‌خواهم بهتر شوم”. (رفرنس)

نشانه‌های کمال‌گرایی در کودکان

کمال‌گرایی همیشه با نمره ۲۰ یا مرتب‌نویسی شروع نمی‌شود. خیلی وقت‌ها با رفتارهایی دیده می‌شود که والدین ابتدا آن را تنبلی یا لجبازی تعبیر می‌کنند. مثلاً کودکی که تکلیف را شروع نمی‌کند، ممکن است “بی‌انگیزه” نباشد؛ ممکن است از شروع کردن بترسد چون اگر شروع کند، احتمال اشتباه وجود دارد. یا کودکی که مدام سوال می‌پرسد “درسته؟ مطمئنی؟”، دنبال اطمینانِ دوباره نیست؛ دنبال این است که اضطرابِ “نکند خراب کنم” را کم کند.

یکی از نشانه‌های شایع، اهمال‌کاری (procrastination) است؛ یعنی کودک کار را عقب می‌اندازد تا با احتمال شکست مواجه نشود. پژوهش‌های جدید هم نشان می‌دهند حساسیت به شکست می‌تواند در حلقه‌ی کمال‌گرایی و اهمال‌کاری نقش داشته باشد.
(SAGE Journals)
نشانه‌های دیگر می‌تواند شامل خودسرزنشی شدید، ناراحتی افراطی بعد از اشتباه، اجتناب از رقابت یا فعالیت جدید، و از دست دادن لذت از چیزی باشد که قبلاً دوست داشته است. در منابع بالینیِ کودک هم به همین الگو اشاره می‌شود: کمال‌گرایی می‌تواند از “میل به موفقیت” به سمت فرسودگی، اضطراب و افت عزت‌نفس لغزش پیدا کند.
(Children's Hospital Colorado)

ریشه‌های کمال‌گرایی کودک

کودکِ کمال‌گرا معمولاً در حال محافظت از یک چیز است: امنیت روانی. برای بعضی بچه‌ها، امنیت یعنی “من خوبم حتی اگر اشتباه کنم”. اما برای کودک کمال‌گرا، امنیت یعنی “من فقط وقتی امنم که بی‌نقص باشم”. این الگو می‌تواند از چند مسیر شکل بگیرد:

گاهی فرهنگ مدرسه و فضای رقابتی، پیام‌های مستقیم یا غیرمستقیم می‌دهد که ارزش کودک به نتیجه گره خورده است. گاهی هم کودک از مقایسه، شبکه‌های اجتماعی، یا حتی شوخی‌های اطرافیان این پیام را می‌گیرد که اشتباه کردن مساویِ خجالت است. در ادبیات علمی، مخصوصاً روی بُعد “انتظارات دیگران” تأکید می‌شود؛ چون این نوع کمال‌گرایی بیشتر با مشکلات روانی همراه دانسته شده است.

از طرف دیگر، پژوهش‌های گسترده‌تر نشان داده‌اند کمال‌گرایی در نسل‌های جدیدتر (در جوانان و نوجوانان) روند افزایشی داشته و یکی از توضیح‌های مطرح‌شده، رشد فرهنگِ موفقیت‌محور و فشار اجتماعی است.
(American Psychological Association)

چرا ترس از اشتباه، کمال‌گرایی را قفل می‌کند؟

اشتباه از نظر مغز کودکِ کمال‌گرا فقط یک خطا نیست؛ یک تهدیدِ اجتماعی یا تهدیدِ ارزشی است. کودک ممکن است در ذهنش این ترجمه را انجام دهد:
اشتباه = “من کافی نیستم” یا “دیگه دوستم ندارن” یا “آبروم رفت”.

برای همین، خیلی از این بچه‌ها به جای اینکه مهارت “تحمل ناکامی” را یاد بگیرند، یاد می‌گیرند چطور از موقعیت‌های خطرناک دوری کنند: تکلیف سخت را شروع نکن، مسابقه شرکت نکن، جواب نده، یا فقط کاری را انجام بده که مطمئنی در آن برنده‌ای. منابع بالینی کودک دقیقاً روی همین نکته دست می‌گذارند: اگر کودک تحمل شکست را یاد نگیرد، در برابر اضطراب آسیب‌پذیرتر می‌شود و اشتباه می‌تواند به بحران تبدیل شود.
(Child Mind Institute)

کمال‌گرایی سالم و ناسالم: مرز کجاست؟

بعضی والدین می‌پرسند: “پس بچه‌ام بی‌خیال بشه؟” نه. ما دنبال بی‌خیالی نیستیم؛ دنبال انعطاف هستیم. مرز معمولاً اینجاست:

کمال‌گرایی سالم یعنی کودک استاندارد دارد، اما وقتی اشتباه می‌کند فرو نمی‌ریزد؛ اشتباه را اطلاعات می‌بیند.
کمال‌گرایی ناسالم یعنی کودک از ترس اشتباه، تجربه را ترک می‌کند یا خودش را می‌کوبد و ارزشش را صفر و صد می‌بیند.

در پژوهش‌های جدیدتر هم وقتی از ارتباط کمال‌گرایی با اضطراب، افسردگی و علائم وسواس صحبت می‌شود، معمولاً منظور همین شکلِ آسیب‌زا و سخت‌گیرانه است.
(Wiley Online Library)

راهکارهای عملی برای والدین: چگونه کودکِ کمال‌گرا را از “ترس” به “رشد” ببریم؟

1) از «نتیجه» به «فرایند» کوچ کنید

اگر کودک فقط وقتی تحسین شود که بهترین نتیجه را گرفته، مغزش نتیجه می‌گیرد: “پس ارزش من = نتیجه”. بهتر است تمرکز تحسین روی تلاش، استراتژی، استمرار و جرأتِ شروع باشد. این تغییر، پیام روانی را عوض می‌کند: “من می‌توانم رشد کنم.”

2) اشتباه را در خانه “عادی” کنید، نه “فاجعه”

کودک از نگاه شما به اشتباه یاد می‌گیرد. اگر اشتباه‌های کوچکِ خودتان را با آرامش بپذیرید و اصلاح کنید، کودک می‌بیند اشتباه پایان دنیا نیست. این همان چیزی است که در منابع بالینی هم توصیه می‌شود: الگوسازی گفت‌وگوی درونیِ سالم و کمتر کردن خودسرزنشی.
(Child Mind Institute)

3) تمرینِ شکستِ کوچک

برای کودکِ کمال‌گرا، “مواجهه” باید تدریجی باشد. مثلاً یک فعالیت جدید انتخاب کنید که قرار نیست عالی باشد: نقاشی آزاد، لگو بدون نقشه، بازی‌ای که احتمال باخت دارد. ایده این است که کودک تجربه کند: می‌شود باخت و هنوز حالمان خوب بماند.

4) زبانِ خانه را از «کامل» به «کافی» تغییر دهید

کمال‌گراها معمولاً با واژه‌های مطلق زندگی می‌کنند: “باید”، “حتماً”، “اگه نه یعنی من بدم”.

کمک کنید کودک به جای “کامل”، دنبال “به اندازه کافی خوب” باشد؛ یعنی استانداردهای واقع‌بینانه و انسانی.

5) وقتی کمال‌گرایی پشت اضطراب یا وسواس پنهان است، کمکهای تخصصی را به تاخیر نیندازید

اگر کودک به خاطر ترس از اشتباه مدرسه را تهدید می‌بیند، اگر به‌طور مزمن بی‌خواب می‌شود، اگر گریه و حمله اضطرابی دارد، یا اگر علائم وسواس/اضطراب شدید دیده می‌شود، ارزیابی متخصص کودک می‌تواند مسیر را روشن کند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند کمال‌گرایی می‌تواند با علائم اضطراب، افسردگی و OCD در جوانان همراه باشد.
(Wiley Online Library)

سوالات متداول (FAQ)

1) کمال‌گرایی کودک از چه سنی شروع می‌شود؟

می‌تواند از پیش‌دبستانی با حساسیت نسبت به اشتباه و نیاز شدید به تأیید شروع شود، اما معمولاً در سن مدرسه و با فشار ارزیابی پررنگ‌تر می‌شود. مهم‌تر از سن، الگو و شدت آن است.

2) فرق “بچه بااستعداد” با “بچه کمال‌گرا” چیست؟

بااستعداد بودن به معنی توانایی بالاست. کمال‌گرایی یعنی ترس از اشتباه و ارزش‌گذاریِ صفر و صدی. کودک بااستعداد ممکن است اشتباه کند و ادامه بدهد؛ کودک کمال‌گرا ممکن است از ترس اشتباه اصلاً شروع نکند.

3) آیا کمال‌گرایی باعث اهمال‌کاری می‌شود؟

بله، در خیلی از کودکان و نوجوانان “عقب انداختن” یک شکلِ دوری از شکست است و پژوهش‌ها هم ارتباط حساسیت به شکست با الگوهای کمال‌گرایی/اهمال‌کاری را بررسی کرده‌اند. (SAGE Journals)

4) چه جمله‌هایی بهتر است به کودک کمال‌گرا نگوییم؟

جمله‌هایی که ارزش را به نتیجه گره می‌زنند مثل “تو همیشه باید بهترین باشی” یا “چطور اشتباه کردی؟” معمولاً اضطراب را بیشتر می‌کنند. بهتر است زبانِ خانه روی تلاش، یادگیری و اصلاح باشد.

5) بهترین برخورد در لحظه‌ای که کودک به خاطر اشتباه گریه می‌کند چیست؟

اول آرام‌سازی، بعد معنا دادن: “می‌فهمم ناراحت شدی. اشتباه یعنی داری یاد می‌گیری.” وسط طوفان هیجانی آموزش سنگین جواب نمی‌دهد؛ بعد از آرام شدن می‌شود تمرین کرد.

6) آیا کمال‌گرایی می‌تواند با اضطراب و افسردگی مرتبط باشد؟

بله، مطالعات متعدد این ارتباط را گزارش کرده‌اند، به‌خصوص در ابعاد سخت‌گیرانه و “انتظار دیگران”. (Wiley Online Library)

مطالبی که بعد از این مقاله باید بخوانید

اگر از این مقاله لذت بردید و به دنبال اطلاعات بیشتری برای رشد همه‌جانبه کودک‌تان هستید، حتماً سری هم به این مطالب علمی و کاربردی بزنید(روی عنوان مقالات کلیک کنید):

۶ تله روانی خطرناک در کودکان مضطرب