چرا بچه‌ها دروغ می‌گن؟ علت‌ها در سنین مختلف + بهترین روش برخورد والدین

چرا بچه‌ها دروغ میگویند؟

دروغگویی کودک از نگاه روانشناسی رشد: سن‌های مختلف، علت‌ها، و راهکارهای علمی برای برخورد درست

مقدمه

تقریباً هیچ پدر و مادری نیست که یک‌بار با این صحنه روبه‌رو نشده باشد: لیوان افتاده، دیوار خط‌خطی شده، خوراکیِ ممنوعه خورده شده… و کودک با اطمینان می‌گوید: «من نبودم!» همان لحظه یک فکر آشنا می‌آید سراغمان: نکند مشکل تربیتی داریم؟ نکند بچه‌ام عادت کرده دروغ بگوید؟

واقعیت کمی پیچیده‌تر و البته امیدوارکننده‌تر است. پژوهش‌های روانشناسی رشد نشان می‌دهند دروغ گفتن در کودکی اغلب بخشی از مسیر طبیعی رشد شناختی و اجتماعی است؛ چون کودک کم‌کم یاد می‌گیرد ذهنِ آدم‌ها جداست، باورها قابل تغییرند، و با اطلاعات می‌شود روی نگاه دیگران اثر گذاشت. همین توانایی، پایه‌ی “فریب” هم می‌تواند باشد.

American Psychological Association

اما طبیعی بودنِ اصلِ رفتار، به این معنی نیست که باید بی‌تفاوت باشیم. هدف این مقاله این است که به زبان روشن توضیح بدهد بچه‌ها در سن‌های مختلف چرا دروغ می‌گویند، چه زمانی باید جدی‌تر پیگیری کنیم، و چطور برخورد کنیم که هم رابطه خراب نشود و هم صداقت تقویت شود.

دروغگویی کودک دقیقاً یعنی چه؟ (و با خیال‌پردازی چه فرقی دارد؟)

در ساده‌ترین تعریف، دروغ یعنی کودک عمداً چیزی خلاف واقع می‌گوید تا شما را به باور اشتباه برساند. این “عمدی بودن” مهم است؛ چون در سنین پایین، خیلی از گفته‌های کودک دروغ نیست، بلکه ترکیبی از اشتباه، خیال‌پردازی و جابه‌جا یادآوری کردن اتفاق‌هاست.

مثلاً کودک سه‌ساله‌ای که می‌گوید «اژدها دیشب اومد اتاقم»، الزاماً قصد فریب ندارد؛ او دارد با ذهنِ داستان‌سازش دنیا را می‌سازد. اما کودکی که می‌داند شکلات را خودش خورده و می‌گوید «من نبودم»، معمولاً دارد تلاش می‌کند پیامد را عقب بیندازد.

این تمایز به شما کمک می‌کند واکنش‌تان دقیق‌تر باشد: با خیال‌پردازی باید همراهی و هدایت کرد؛ با دروغِ عمدی باید روی صداقت و پیامدِ منطقی کار کرد. منابع بالینی هم همین تفکیک را در توصیه به والدین پررنگ می‌کنند. (HealthyChildren.org)

بچه‌ها از چه سنی دروغ گفتن را یاد می‌گیرند؟

خیلی از والدین تعجب می‌کنند که “چطور انقدر زود؟” اما پژوهش‌های رشد نشان داده‌اند کودکان از سنین خیلی پایین می‌توانند رفتارهای فریب‌کارانه‌ی ساده نشان دهند و با افزایش سن، دروغ‌ها پیچیده‌تر و “قابل دفاع‌تر” می‌شوند.

(PMC)

در پژوهش کلاسیک تالوار و لی (۲۰۰۸) نشان داده شد توانایی دروغ‌گویی و به‌خصوص حفظ کردن دروغ با رشد مهارت‌هایی مثل کنترل تکانه و نظریه ذهن (توانایی فهمیدن اینکه دیگران باور و ذهن جدا دارند) ارتباط دارد. یعنی از یک زاویه، دروغ گفتن می‌تواند نشانه‌ی رشد بعضی توانایی‌های شناختی هم باشد, هرچند از نظر اخلاقی رفتاری مطلوب نیست.

(SRCD Online Library)

بعضی دروغ‌ها از “بد بودن” نمی‌آیند؛ از رشد ذهنی و ترسِ کودک می‌آیند.

مهم‌ترین دلیل‌ها: چرا کودک دروغ می‌گوید؟

دروغِ کودک معمولاً یک “هدف” دارد؛ حتی اگر کودک خودش نتواند آن را توضیح دهد. چند دلیل، از همه شایع‌ترند:

۱) فرار از تنبیه یا دردسر

این رایج‌ترین سناریوست: کودک یاد گرفته بعضی کارها پیامد دارند، پس تلاش می‌کند پیامد را دور کند. اگر فضای خانه خیلی تنبیهی یا پر از واکنش‌های انفجاری باشد، انگیزه‌ی دروغ بیشتر می‌شود, چون کودک دنبال امنیت فوری است. انجمن پزشکان اطفال آمریکا هم در راهنمای والدین تاکید می‌کند واکنش‌های خیلی سخت معمولاً کمک‌کننده نیستند و بهتر است والدین روی صداقت و پیامدهای قابل فهم تمرکز کنند.

(HealthyChildren.org)

۲) گرفتنِ چیزی که می‌خواهد

گاهی دروغ ابزاری برای “کسب پاداش” است: «تکلیفم رو نوشتم» برای گرفتن گوشی؛ یا «من مریضم» برای نرفتن به مهمانی. اینجا مسئله، مدیریت مرزها و پیامدهای منطقی است.

۳) حفظ آبرو و ترس از ناکافی بودن

بعضی کودکان وقتی خودشان را “کمتر از بقیه” حس می‌کنند، برای بهتر دیده شدن دروغ می‌گویند: داستان‌های اغراق‌آمیز، داشتن چیزهایی که ندارند، یا بزرگ‌نمایی توانایی‌ها. Child Mind Institute این نکته را برجسته می‌کند که بعضی کودکان برای پوشاندن احساس شرم یا پایین بودن عزت‌نفس، حقیقت را دستکاری می‌کنند.

(Child Mind Institute)

۴) جلب توجه

گاهی کودک یاد گرفته هر وقت داستان عجیب می‌گوید، توجه بیشتری می‌گیرد. این نوع دروغ‌ها معمولاً با “تغذیه کردنِ ناخواسته” توسط بزرگسالان زیاد می‌شوند؛ یعنی هر بار که ما با هیجان زیاد واکنش نشان می‌دهیم، رفتار تقویت می‌شود.

۵) محافظت از احساسات دیگران

از سنین بالاتر، کودک ممکن است چیزی شبیه “دروغ مصلحتی” را تجربه کند: حقیقت را نمی‌گوید چون نمی‌خواهد ناراحت‌تان کند یا می‌ترسد دعوا شود. AACAP هم اشاره می‌کند صداقت و عدم صداقت در خانه یاد گرفته می‌شود و فضای گفت‌وگو مهم است.

(AACAP)

۶) اضطراب، افسردگی یا تکانشگری

گاهی دروغ “بدخواهانه” نیست؛ کودک مضطرب یا افسرده نمی‌خواهد نگرانی ایجاد کند، یا کودک دارای ADHD قبل از فکر کردن حرف می‌زند و بعد برای جمع کردنش، داستان می‌سازد.

بزرگ‌ترین اشتباه‌ها در برخورد با دروغ کودک

اینجا جایی است که خیلی از والدین، ناخواسته مسیر را سخت‌تر می‌کنند.

اولین اشتباه، تبدیل کردن ماجرا به بازجویی و دام‌گذاشتن است؛ این کار معمولاً کودک را وارد حالت دفاعی می‌کند و گاهی او را به سمت “دروغ‌های ماهرانه‌تر” می‌برد. منابع آموزشی AAP هم توصیه می‌کنند وقتی دروغ را فهمیدید، آرام و مستقیم بگویید متوجه شده‌اید و وارد بازیِ کشف و شکار نشوید.

(HealthyChildren.org)
در یک متن آموزشی AAP درباره “دروغ و دزدی” هم صریحاً توصیه می‌شود از تلاش برای اعتراف‌گیری یا گیر انداختن کودک دوری کنید، چون نتیجه می‌تواند بدتر شود.

(AAP Publications)

دومین اشتباه، تنبیه‌های شدید و طولانی است. تنبیه سنگین شاید در لحظه تخلیه‌ی خشم والد باشد، اما معمولاً پیام پنهانش این است: «حقیقت گفتن خطرناک است.» نتیجه‌اش؟ کودک دفعه‌ی بعد حقیقت را بهتر پنهان می‌کند.

اگر “ گفتن حقیقت” برای کودک خطرناک باشد، دروغ گفتن برایش منطقی می‌شود.

برخورد درست با دروغ کودک

هدف دوگانه است: هم کودک بفهمد دروغ پذیرفتنی نیست، هم یاد بگیرد حقیقت گفتن امن‌تر و کم‌هزینه‌تر است.

قدم اول: آرام، سریع، روشن

به‌محض اینکه مطمئن شدید دروغ گفته، با لحن آرام و قاطع بگویید متوجه شدید حقیقت چیز دیگری بوده. پیام را روشن کنید: “من حقیقت را می‌خواهم” و هم‌زمان نشان بدهید حقیقت گفتن، دردسر کمتری دارد.

(HealthyChildren.org)

قدم دوم: پیامد منطقی، نه انتقام

اگر لیوان شکسته، پیامد منطقی این است که کودک در جمع کردن کمک کند. اگر تکلیف را ننوشته، پیامد منطقی این است که زمان تفریحش عقب بیفتد تا کارش را انجام دهد. پیامد باید کوتاه، مرتبط و قابل فهم باشد.

قدم سوم: دلیلِ دروغ را پیدا کنید

آیا ترسیده بود؟ خجالت کشیده بود؟ دنبال توجه بود؟ اگر علت را نفهمید، فقط صورت مسئله را پاک کرده‌اید. حتی یک گفت‌وگوی کوتاه بعد از آرام شدن می‌تواند مسیر را عوض کند: “فکر کردی اگر راست بگی، چی می‌شه؟”

قدم چهارم: راست‌گویی را تقویت کنید

وقتی کودک حقیقت را گفت حتی اگر کار بدی کرده, آن لحظه طلایی است. به او نشان دهید راست گفتن ارزش دارد.

قدم پنجم: مدل‌سازی (درست مثل آینه)

کودک‌ها از رفتار ما یاد می‌گیرند. اگر والد در موقعیت‌های روزمره “دروغ‌های سفید” را زیاد عادی کند، آموزش صداقت سخت‌تر می‌شود. AACAP هم نقش خانواده را در یادگیری صداقت پررنگ می‌داند.

(AACAP)

چه زمانی دروغ کودک نگران‌کننده‌تر است؟

دروغ وقتی نیاز به پیگیری جدی‌تر پیدا می‌کند که یکی از این الگوها شکل بگیرد: تکرار زیاد و مزمن، دروغ‌هایی که به دیگران آسیب می‌زنند، بی‌تفاوتی نسبت به پیامدها، یا همراهی با نشانه‌های دیگر مثل اضطراب شدید، افسردگی، پرخاشگری یا مشکلات رفتاری گسترده.

سوالات متداول (FAQ)

آیا دروغ گفتن در کودکی طبیعی است؟

در بسیاری از موارد بله. پژوهش‌های رشد نشان می‌دهند دروغ‌گویی با رشد مهارت‌هایی مثل نظریه ذهن و کارکردهای اجرایی ارتباط دارد و می‌تواند در سنین پایین هم دیده شود. (PMC)

فرق خیال‌پردازی با دروغ چیست؟

خیال‌پردازی الزاماً قصد فریب ندارد و بیشتر داستان‌سازی یا اشتباه در بازگویی است؛ دروغِ واقعی معمولاً با نیتِ گمراه کردن گفته می‌شود.

وقتی بچه دروغ می‌گوید، تنبیه کنم یا نه؟

تنبیه شدید معمولاً مؤثر نیست. توصیه‌های AAP بیشتر روی واکنش آرام، پیامد منطقی و ساختن محیط امن برای گفتن حقیقت تاکید دارند.

(HealthyChildren.org)

اگر کودک برای اینکه دعوا نشود دروغ می‌گوید، چه کنم؟

این معمولاً یعنی کودک از واکنش شما می‌ترسد. لازم است هم مرز را نگه دارید (دروغ پذیرفتنی نیست) و هم پیام بدهید حقیقت گفتن امن‌تر است؛ واکنش‌ها را قابل پیش‌بینی و متعادل کنید.

اگر بچه‌ام زیاد “داستان‌سازی” می‌کند، این هم دروغ است؟

گاهی اغراق برای جلب توجه یا بالا بردن تصویر خود است. اگر زیاد تکرار شود، بهتر است روی نیاز پشتش (توجه، عزت‌نفس، امنیت) کار کنید.

چه زمانی باید با روانشناس کودک مشورت کنم؟

اگر دروغ‌گویی شدید و مداوم است، به دیگران آسیب می‌زند، یا همراه با اضطراب/افسردگی/پرخاشگری و مشکلات رفتاری دیگر دیده می‌شود، مشورت تخصصی کمک‌کننده است.

مطالبی که بعد از این مقاله باید بخوانید

اگر از این مقاله لذت بردید و به دنبال اطلاعات بیشتری برای رشد همه‌جانبه کودک‌تان هستید، حتماً سری هم به این مطالب علمی و کاربردی بزنید(روی عنوان مقالات کلیک کنید):

۶ تله روانی خطرناک در کودکان مضطرب